Tkanina w architekturze 

Jedną z atrakcji przyciągających co roku rzesze turystów do Bayeux – niewielkiej normandzkiej miejscowości, jest średniowieczne haftowane płótno przedstawiające historię podbicia Anglii przez Wilhelma Zdobywcę w 1066 roku. To niezwykłe dzieło, mierzące ponad 68 metrów długości i 50 centymetrów wysokości, niczym komiks szczegółowo i wiernie ilustruje poszczególne wydarzenia,  m.in. słynną bitwę pod Hastings czy przelot komety Halleya. Tkanina z Bayeux powstała wkrótce po 1066 roku prawdopodobnie na zamówienie biskupa Odona. Według legendy miała ją wykonać królowa Matylda, żona Wilhelma Zdobywcy, ale nie znajduje to potwierdzenia w źródłach. Tkaninę pokazywano początkowo w kościołach i klasztorach Anglii i Normandii jako wyraz triumfu normańskiego księcia nad królem Anglii Haroldem II Godwinsonem. Później znalazła stałe miejsce w katedrze w Bayeux. Obecnie prezentowana jest w stworzonym dla niej muzeum. Mimo upływu setek lat od powstania nadal zachwyca niezwykłą ekspresją rysunku i wciąż żywym kolorem. Dla mnie stanowiła inspirację do zainteresowania się rolą tkaniny w architekturze.

Już w starożytności ręcznie wykonywane tkaniny wykorzystywano w aranżacji wnętrz. Pełniły w nich funkcje zarówno dekoracyjne jak i praktyczne chroniąc przed zimnem i ocieplając pomieszczenia. Świadczyły też o statusie i zamożności właścicieli. Ze względu na sposób tkania i rodzaj splotów i funkcję wyróżnia się kilka podstawowych typów tkanin dekoracyjnych:
Kobierzec - tkanina jednostronna, wielobarwna z runem wełnianym, rzadziej jedwabnym, czasem z dodatkiem nici metalowych, bawełny, lnu. Sposób tkania, podobnie jak w przypadku innych tkanin, polega na przeplataniu wątku i osnowy. Dodatkowym elementem są końce nici wiązane na osnowie wystające ponad nią i wątek  tworząc po odpowiednim przycięciu runo. W dobrej jakości kobiercach przypada minimum 150 tysięcy węzłów na 1 m2. Technikę tę stosowano już w starożytności w Persji i na obszarach Azji Środkowej. Najstarszy zachowany na świecie kobierzec – dywan z Pazyryk datowany jest na V w. p.n.e. Znaleziono go w górach Ałtaj pod wieczną zmarzliną w scytyjskim kurhanie. Utkany jest on z wielbłądziej wełny przy użyciu symetrycznych węzłów tureckich (giorgi).
Największy rozkwit kobiernictwa przypada na okres panowania Safanidów – dynastii panującej w Iranie w latach 1501-1736. Wyroby z Iranu eksportowano do Indii, Imperium Osmańskiego i wielu krajów europejskich. Nierzadko szachowie obdarowywali nimi innych władców i dygnitarzy. Jednymi z najsłynniejszych jest para kobierców ardabilskich znajdujących się obecnie w zbiorach Victoria and Albert Museum w Londynie (słynniejszy i lepiej zachowany) oraz Los Angeles County Museum of Art, wykonanych na zamówienie szacha Tahmaspa w latach 1539-1540 przez Masuda z Kaszanu. Pierwotnie zdobiły one wnętrza budynku Dżannat Seraj znajdującego się w sanktuarium rodu Safanidów w Ardabil (Iran).

Na ziemiach polskich kobierce stały się modne dzięki kupcom ormiańskim. Posiadali je zarówno polscy królowie jak i przedstawiciele wielkich rodów magnackich – Ossolińscy, Sanguszkowie, Czartoryscy. W XIX wieku głównym centrum handlu orientalnymi kobiercami była Smyrna (obecnie Izmir). To właśnie tam swoje umiejętności tkackie doskonalili w 1854 roku rzemieślnicy z fabryki dywanów w Kowarach. Postęp techniczny i zapotrzebowanie na duże ilości perskich kobierców w Europie spowodowało, iż zaczęto produkować tzw. dywany smyrneńskie na skalę przemysłową zastępując z czasem pracę ręczną – maszynową, a w latach 50. XX wieku pojawiły się we wnętrzach pierwsze wykładziny zwane „dywanami od ściany do ściany”. Dywany stały się dostępne dla wszystkich, jednakże te wykonywane ręcznie nadal są towarem luksusowym.  Obecnie oryginalne kobierce z czasów Safanidów osiągają na aukcjach ceny nawet powyżej 33 milionów dolarów.

Tapiseria (arras, gobelin) – jednostronna, wielobarwna tkanina dekoracyjna najczęściej z wełny, czasem dodatkiem jedwabiu, nici metalowych rzadziej jedwabna, lniano-wełniana lub bawełniano-lniana. Charakteryzuje się gęstym splotem (splot gobelinowy), zakrywający osnowę i gładką powierzchnię, przypomina malowidło. Słynny francuski architekt Le Corbousier, który sam z resztą projektował nowoczesne gobeliny dla manufaktury Aubusson, nazywał je „muralami Nomadów”.
Tapiserie tka się od lewej strony, kontrolując wzór za pomocą lusterka. Kartony do gobelinów nierzadko opracowywali słynni malarze jak Rafael Santi (10 projektów tapiserii do Kaplicy Sykstyńskiej), Jakub Jordaens (gobeliny wykonane wg jego projektu pochodzące z kolekcji Habsburgów w Żywcu), Peter Paul Rubens (kartony do serii 12 tapiserii przedstawiających Triumf Eucharystii) czy Pablo Picasso (współpraca z manufakturą Aubusson). 
Najstarszy zachowany na świecie fragment tapiserii (1 w. n.e.) pochodzi z Chin i jest być może dziełem manufaktury cesarza Wu z dynastii Han. Do Europy technika gobelinowa dotarła znacznie później. Pierwszy znany przykład to fragmenty tapiserii z kościoła św. Gereona w Kolonii datowane dopiero na początek XI wieku. W następnym stuleciu powstaje zespół dwóch monumentalnych, mierzących po 10 metrów długości, tapiserii do katedry w Halberstadt przedstawiających Chrystusa i 12 Apostołów (2 połowa XII wieku) oraz sceny z życia Abrahama (ok. 1170). Znane są również romańskie tapiserie ze Szwecji (tapiserie z Överhogdal) i Norwegii (tapiseria z Baldishol).
Tapiserie pełniły ważną funkcje we wnętrzach. W średniowieczu władcy wozili je ze sobą od zamku do zamku na specjalnych wozach w wielkich worach. Zawieszane na ścianach – chroniły przed zimnem. Stanowiły też oprawę uroczystości dworskich – uczt, ślubów, wizyt innych władców. Uświetniały takie ważne wydarzenia jak wjazdy królewskie czy uroczystości koronacyjne. Nierzadko umieszczano je wtedy także na zewnątrz.  Były też wieszane w kościołach dla uczczenia wielkich świąt kościelnych czy rocznic konsekracji świątyni. 
Dobór motywów na tapiseriach i ich wielkość zależały od charakteru i funkcji pomieszczenia, dla którego były projektowane, zamożności i gustu właściciela, panującej mody. Niektóre tapiserie zamawiano, aby podkreślić ciągłość dynastii (cykl tapiserii z historią króla Chlodwiga z pałacu arcybiskupiego w Rems, proj. kartonu Jacques Daret, 1450-60, Arras lub Tournai) czy upamiętnić zwycięstwo (cykl 5 monumentalnych tapiserii z Pastrany z lat 1472-75, upamiętniających zdobycie Asilahu i Tangeru w 1471 roku, zamówionych przez króla Portugalii Alfonsa V w warsztacie Pasquiera Graniera w Tournai, czy cykl 10 tapiserii upamiętniających zwycięstwo Anglii nad z Wielką Armadą w 1588 roku wykonanych dla Lorda Admirała Howarda  Effinghama w warsztacie François Spierincxa w Delf). Na dworach w okresie późnego średniowiecza popularne były sceny polowań (np. cyklu 4 arrasów z Devonshire,  Arras, 1430-1450), przedstawienia zaczerpnięte z romansów rycerskich (arras Ofiarowanie serca ze zbiorów Luwru, Arras (?), ok. 1410) czy tak zwane tapiserie mille-fleur z motywami kwiatowymi w tle (Dama z jednorożcem, Francja, XV w.). W renesansie, obok nadal spotykanych przedstawień o charakterze religijnym i historycznym pojawiają się sceny mitologiczne oraz tak zwane werdiury – tapiserie inspirowane naturą. Najcenniejszych zespołem tapiserii z tego okresu są arrasy wawelskie powstałe na zamówienie króla Zygmunta II Augusta w Brukseli w latach 1550-1560 wg kartonów niderlandzkich artystów, m.in. Pietera van Aelsta, Jana i Willema de Kempeneera, Jana van Tieghema, Michaela Coxcie.
Kolekcja pierwotnie liczyła około 170 arrasów, z których zachowało 138. Składa się ona z serii biblijnej, werdiur oraz arrasów z motywami heraldycznymi i monogramami. Po raz pierwszy część gotowych już arrasów zawieszono w komnatach wawelskich w 1553 roku z okazji ślubu Zygmunta Augusta z Katarzyną Habsburżanką. Zgodnie z testamentem króla arrasy po jego śmierci stały się własnością Rzeczpospolitej. 

W baroku, obok prężnie działających flamandzkich i włoskich manufaktur produkujących tapiserie, zaczęły powstawać francuskie manufaktury realizujące liczne zamówienia dla dworu królewskiego. Najstarszą z nich jest, działająca do dzisiaj, Manufaktura Gobelinów w Paryżu, założona w 1607 roku przez rzemieślników przybyłych z Antwerpii i przekształcona w 1667 roku w Manufakturę Królewską. Królewskie manufaktury w Aubusson (też nadal działająca) i Beauvais a także manufaktury zakładane w innych krajach europejskich oprócz gobelinów przeznaczonych do zawieszenia na ścianach produkowały również tkaniny gobelinowe do tapicerowania mebli. W XVII i XVIII wieku tkaniny do poszczególnych wnętrz pałacowych – gobeliny ścienne, obicia mebli, baldachimy, kotary – często projektowano całościowo, tak aby tworzyły jednorodny zespół. Jeden z najpiękniejszych przykładów takiej właśnie aranżacji powstał na zamówienie Georga Szóstego Earla Coventry do jego rezydencji w Croome Court. Tapiserie zaprojektowane przez słynnego francuskiego architekta Jacques-Germain Soufflota wykonano w latach 1763-1771 w paryskiej Manufakturze Gobelinów. Obecnie cały Pokój Gobelinowy oglądać można w Metropolitan Museum w Nowym Jorku.
Kilim (z tur. kelim) – dwustronna tkanina, stosowana w celach użytkowych i dekoracyjnych, gruba, sztywna i gęsta, czysto wełniana lub o osnowie lnianej lub bawełnianej. W kilimach prawa i lewa strona są takie same, a osnowa ukryta pod nićmi wątku. Kilimkarstwo jest jedną z najstarszych technik wzorzystego tkactwa, znaną już w starożytności. W Europie kilim stał się popularny we wczesnym średniowieczu. Używano go do dekoracji ścian, przykrywania podłóg i mebli. Mógł też służyć jako koc, zasłona okienna. Dawniej nakrywano nim nawet trumny. W domach szlachty i chłopstwa zastępował kosztowne kobierce. Technika tkania kilimów szczególnie popularna była na kresach wschodnich dawnej Rzeczpospolitej, zwłaszcza w Małopolsce Wschodniej, Kijowszczyźnie i Podolu. W początkach XX wieku w samym tylko Lwowie istniało 13 warsztatów kilimkarskich, a w Krakowie jeszcze więcej – 22. Najstarszą pracownią na południowo-wschodnich kresach była manufaktura Władysława Fedorowicza w Oknie na Podolu, założona w 1886 roku. Wykorzystywała miejscowe tradycje tkackie i kopiowała stare wzory. Przy wytwórni działała także szkoła szkoląca przyszłych tkaczy. 

W początkach XX wieku poszukiwanie źródeł i form sztuki rodzimej i stylu narodowego rozbudziły zainteresowanie kręgów artystycznych kilimem. Z wytworu sztuki ludowej i rzemieślniczej  przekształca się w tkaninę artystyczną, projektowaną przez wybitnych malarzy i architektów, m.in. artystów z kręgów „Polskiej Sztuki Stosowanej”, „Warsztatów Krakowskich” czy „Ładu”. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości staje się eksportową wizytówką polskiej sztuki stosowanej, zdobywając medale na wystawach światowych, m.in. na Wystawie Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu w 1925 roku (wnętrze Pawilonu Polskiego projektu Józefa Czajkowskiego. Zdobiący je kilim o nowoczesnych formach, również projektu Czajkowskiego przechowywany jest obecnie na Wawelu).

Agnieszka Gola

Powrót do Wydarzenia 2025 II półrocze