Marszałek Edward Rydz-Śmigły – próba oceny historycznej

„Historia jest świadkiem czasów, światłem prawdy, życiem pamięci, nauczycielką życia„ (Cyceron). Bohater czy tylko postać historyczna? Na to pytanie każdy może sobie odpowiedzieć po świetnym wykładzie Pana Romualda Wojciechowskiego, który wysłuchaliśmy 11 września w sali DOK na naszym cyklicznym spotkaniu TOZD.

Edward Rydz urodził się 11 marca 1886 roku w Brzeżanach ówczesnym mieście powiatowym Królestwa Galicji. Jego ojcem był Tomasz Rydz, syn kowala. Jego matką była Maria z domu Babiak – córka miejscowego listonosza. Status rodziny, czy byli przedstawicielami zubożałej szlachty czy pochodzili z chłopstwa nie został ostatecznie wyjaśniony, Edward nigdy nie zabrał głosu w tej sprawie. Dzieciństwo miał bardzo trudne, w wieku 10 lat został sierotą. Opiekowali się nim dziadkowie, tak z przymusu, babcia niezadowolona z dziecka ze związku którego nie akceptowała a dziadek człowiek ubogi pracujący jako dozorca w rzeźni. Nieco później zaopiekowali się nim Uranowiczowie rodzina inteligencka. Dzięki nim zdał maturę w Wyższym Gimnazjum w Brzeżanach. Po ukończeniu gimnazjum rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Jego opiekunem artystycznym był Leon Wyczółkowski i Teodor Axentowicz. Ponieważ pasjonował go impresjonizm namalowany przez niego fresk Matki Boskiej nie zyskał sympatii proboszcza ani burmistrza, który wspierał go finansowo.

Edward trochę zniechęcony zaczął interesować się działalnością polityczną. Wstąpił do Związku Walki Czynnej, przerwał studia i przeniósł się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagielońskiego. Tam zetknął się z ideologią piłsudczykowską. W latach 1910-1911 odbył obowiązkową służbę wojskową po zakończeniu, której został aspirantem oficerskim. Już podczas działalności w ZWP posługiwał się pseudonimem „Śmigły”. W roku 1913 ukończył studia na ASP a po odbyciu kursu strzeleckiego został komendantem Okręgu Strzeleckiego we Lwowie. W tym czasie stał się już osobą wysoko cenioną przez Józefa Piłsudskiego.

Rok 1914 to pierwsza wojna światowa i mobilizacja do armii Austro-Węgier, wkrótce potem dzięki wsparciu Piłsudskiego objął dowództwo III batalionu Legionów Polskich. Po stoczeniu kilku niewielkich bitew został majorem i dowódcą I pułku piechoty a 3 czerwca 1915 roku został mianowany podpułkownikiem. Sytuacja się zmieniała Austriacy nie zgadzali się na spolszczenie dowództwa Polskiego Korpusu, który przemianowano na Legiony. Piłsudski oraz Rydz-Śmigły złożyli dymisję i nastąpił tzw. kryzys przysięgowy. Gdy Piłsudski został uwięziony w Magdeburgu Rydz-Śmigły poczuł się zagubiony ponieważ Piłsudski nie zdążył udzielić mu wskazówek przed aresztowaniem. Po powrocie do Warszawy w nocy z 6 na 7 listopada 1918 powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej na czele którego stanął Ignacy Daszyński, Rydz-Śmigły w zastępstwie Piłsudskiego dostał w nim tekę ministra wojny. Podczas wizyty w Kijowie spotkał przyszłą partnerkę życiową Martę Thomas wówczas żonę ziemianina oficera Michała Zaleskiego, która była kurierką miejscowej organizacji. Po kolejnych sukcesach wojskowych w roku 1920 Józef Piłsudski jako Naczelny Wódz mianował Śmigłego-Rydza członkiem Kapituły tymczasowej orderu „Virtuti Militari” i nadał mu Krzyż Srebrny tego orderu. Józef Piłsudski doceniał odwagę i wierność Śmigłego-Rydza ale jak sam twierdził: „nie dał by sobie rady w obecnym czasie z rozkapryszonymi i z przerośniętymi ambicjami generałami jak również nie jestem pewny jego zdolności operacyjnych”. 

Piłsudski był chory, nie dbał o swój stan zdrowia 11 maja 1935r w przeddzień swojej śmierci wezwał do siebie Rydza-Śmigłego na rozmowę. Szczegóły tej rozmowy nie są znane ale jeszcze tej samej nocy na posiedzeniu Rady Gabinetowej prezydent Ignacy Mościcki zdecydował, że generalnym inspektorem Sił Zbrojnych zostanie Edward Rydz-Śmigły. Po śmierci Piłsudskiego wzrosło znaczenie gen.Rydza-Śmigłego. Część źródeł przypisuje to przemożnemu wpływowi jego partnerki Marty Zaleskiej bardzo energicznej i przedsiębiorczej kobiecie. Na ulicach pojawiły się plakaty z jego podobizną a dzień urodzin stał się świętem państwowym. W szkołach popularna była piosenka oto fragment: Nikt nam nie ruszy nic, nikt nam nie zrobi nic, bo z nami Śmigły, Śmigły Śmigły Rydz!.

Aktywność polityczna Edwarda Rydza-Śmigłego trwała, odwiedził Paryż i Wenecję. 10 listopada 1936r. prezydent Mościcki mianował go generałem broni i jednocześnie marszałkiem Polski oraz udekorował go Orderem Orła Białego. Wspinanie się po szczeblach kariery politycznej często jak również w tym przypadku kończy się. Rok 1939 to czas kiedy władzę w Niemczech sprawuje Hitler, jest to okres skupiony na ekspansjonizmie i zbrojeniach. Hitler dąży do osiągnięcia dominacji mocarstwowej. Wybucha II wojna światowa, agresorem staje się również ZSRR. Rydz-Śmigły będąc na stanowisku Naczelnego Wodza i dowódcy opuszcza kraj i udaje się do Rumunii gdzie zostaje internowany. 

15 grudnia 1940 roku udaje się mu uciec do Budapesztu a potem do Warszawy. Znajduje mieszkanie u wdowy po byłym podkomendancie Włodzimierzu Maxymowiczu-Raczyńskim. Postanawia zmienić nazwisko na Adam Zawisza, ma zamiar nawiązać kontakt z dowódcą Armii Krajowej Stefanem Grotem Roweckim. Przeszkodziła mu w tym jednak postępująca choroba. Marszałek zmarł w nocy z 1 na 2 grudnia 1941r. jako oficjalną przyczynę śmierci lekarze podali zawał serca. Rydz-Śmigły został pochowany na cmentarzu Powązkowskim pod nazwiskiem Adam Zawisza. Niektórzy krytycy określają go jako zdrajcę za ucieczkę z kraju, historycy jednak wskazują na internowanie i chęć uniknięcia niewoli i kontynuację władzy. 

Pan Romuald Wojciechowski zachęcił nas do własnych przemyśleń i ocen. Trzeba jednak pamiętać, że najłatwiej oceniać kogoś najtrudniej siebie.

Irena Kowal 

Powrót do Wydarzenia 2025 II półrocze